Ba sự hội tụ không chỉ sẽ tác động đến các cá
nhân chuẩn bị chính mình cho công việc ra sao, các công ti cạnh tranh thế nào,
các nước tổ chức hoạt động kinh tế và địa chính trị của họ ra sao. Với thời
gian, nó sẽ định hình lại các thực thể chính trị, phân lại vai của các đảng
chính trị, và xác định lại ai là một người làm chính trị. Tóm lại, theo sau ba
sự hội tụ này mà chúng ta vừa điểm qua, chúng ta sẽ chứng kiến cái tôi gọi là
“sự sắp xếp vĩ đại.” Bởi vì khi thế giới bắt đầu chuyển từ một mô hình tạo giá
trị chủ yếu theo chiều dọc từ trên xuống (chỉ huy và kiểm soát) sang một mô
hình tạo giá trị ngày càng ngang (kết nối và cộng tác), nó không chỉ tác động
đến làm kinh doanh thế nào. Nó tác động đến mọi thứ- các cộng đồng và các công
ti xác định mình thế nào; các công ti và các cộng đồng dừng và bắt đầu ở đâu;
các cá nhân cân đối những bản sắc khác nhau của họ thế nào với tư cách những
người tiêu dùng, các nhân viên, các cổ đông, và các công dân; và nhà nước phải
đóng vai trò gì. Tất cả những thứ này sẽ phải được sắp xếp lại. Căn bệnh phổ
biến nhất của thế giới phẳng là rối loạn đa bản sắc, đó là vì sao, nếu không gì
khác, các nhà khoa học chính trị sẽ có một ngày khảo sát thực địa với thế giới
phẳng. Khoa học chính trị có thể hoá ra là ngành công nghiệp tăng trưởng lớn
nhất trong tất cả [các khoa học] ở kỉ nguyên mới này. Bởi vì khi đi qua sự sắp
xếp lớn này trong thập niên tới, chúng ta sẽ thấy một số bạn đồng sàng rất lạ
kì sẽ tiến hành một số hoạt động chính trị rất mới mẻ.
Đầu tiên tôi bắt đầu nghĩ về sự sắp xếp vĩ đại
sau một cuộc trò chuyện với nhà lí thuyết chính trị nổi tiếng của Đại học
Hardvard Michael J. Sandel. Sandel làm tôi hơi giật mình bằng nhận xét rằng
loại quá trình làm phẳng mà tôi đang mô tả thực sự đã được Karl Marx và
Friedrich Engels nhận diện đầu tiên trong Tuyên ngôn Cộng sản, được xuất bản
năm 1848. Trong khi sự co lại và làm phẳng thế giới mà ta thấy ngày nay tạo
thành một sự khác biệt về mức độ với cái Marx đã thấy xảy ra ở thời ông, Sandel
nói, tuy vậy nó là phần của cùng xu hướng lịch sử mà Marx đã nêu bật trong các
tác phẩm của ông về chủ nghĩa tư bản- cuộc hành quân không lay chuyển được của
công nghệ và vốn [tư bản] để loại bỏ mọi rào cản, biên giới, ma sát, và ràng
buộc đối với thương mại toàn cầu.
“Marx đã là một trong những người đầu tiên
thoáng thấy khả năng của thế giới như một thị trường toàn cầu, không bị các
biên giới quốc gia làm cho rắc rối,” Sandel giải thích. “Marx là một nhà phê
bình mãnh liệt nhất của chủ nghĩa tư bản, thế nhưng ông kính sợ sức mạnh của nó
để phá sập các rào cản và tạo ra một hệ thống sản xuất và tiêu thụ toàn cầu.
Trong Tuyên ngôn Cộng sản, ông đã mô tả chủ nghĩa tư bản như một lực lượng sẽ
làm tan rã tất cả các thực thể phong kiến, dân tộc, và tôn giáo, tạo ra một nền
văn minh phổ quát được chi phối bởi các mệnh lệnh thị trường. Marx đã coi là
không thể tránh khỏi rằng [vốn] tư bản có cách riêng của nó-không thể tránh
khỏi và cũng đáng mong mỏi. Bởi vì một khi chủ nghĩa tư bản đã phá huỷ mọi lòng
trung thành dân tộc và tôn giáo, Marx nghĩ, nó sẽ bóc trần toàn bộ cuộc đấu
tranh giữa tư bản và lao động. Buộc phải cạnh tranh trong một cuộc đua toàn cầu
đến đáy, những người lao động thế giới sẽ liên hiệp lại trong một cách mạng
toàn cầu để chấp dứt áp bức. Bị tước đoạt mất sự an ủi những sự rối trí, như
mất chủ nghĩa yêu nước và tôn giáo, họ sẽ thấy sự bóc lột họ một cách rõ ràng
và đứng lên để chấm dứt nó.”
Quả thực, đọc Tuyên ngôn Cộng sản ngày nay, tôi
kính sợ Marx đã nêu chi tiết sâu sắc đến thế nào các lực lượng làm phẳng thế
giới trong sự nổi lên của Cách mạng Công nghiệp, và ông đã báo hiệu trước nhiều
đến thế nào cách mà cũng các lực lượng này sẽ tiếp tục làm phẳng thế giới cho
đến đúng tận hiện nay. Trong đoạn có lẽ là đoạn then chốt của Tuyên ngôn Cộng
sản, Marx và Engels viết:
Tất cả các quan hệ cứng đờ và hoen rỉ, với cả
tràng các định kiến và ý kiến vốn được tôn sùng, đều đang tiêu tan; những quan
hệ mới hình thành chưa kịp cứng lại thì đã già cỗi ngay. Tất cả những gì vững
chắc đều tan thành mây khói; tất cả những gì thiêng liêng đều bị ô uế, và rốt
cuộc, mỗi người đều buộc phải nhìn những điều kiện sinh hoạt của họ và những
quan hệ giữa họ với nhau bằng con mắt tỉnh táo. Vì luôn luôn bị thúc đẩy bởi
nhu cầu liên tục mở rộng thị trường cho sản phẩm của nó, giai cấp tư sản xâm
lấn khắp toàn cầu. Nó phải xâm nhập vào khắp nơi, trụ lại ở khắp nơi và thiết
lập những mối liên hệ ở khắp nơi. Do khai thác thị trường thế giới, giai cấp tư
sản đã làm cho sản xuất và tiêu dùng trong tất cả các nước mang tính chất thế
giới. Mặc cho bọn phản động đau buồn, nó đã làm cho công nghiệp mất cơ sở dân tộc.
Những ngành công nghiệp dân tộc đã bị tiêu diệt và đang ngày càng bị tiêu diệt.
Những ngành công nghiệp dân tộc bị thay thế bởi những ngành công nghiệp mới,
tức là những ngành công nghiệp mà việc thâu nạp chúng trở thành một vấn đề sống
còn đối với tất cả các dân tộc văn minh, những ngành công nghiệp không dùng
những nguyên liệu bản xứ mà dùng những nguyên liệu đưa từ những miền xa xôi
nhất trên trái đất đến và sản phẩm làm ra không những được tiêu thụ ngay trong
xứ mà còn được tiêu thụ ở tất cả các nơi trên trái đất nữa. Thay cho những nhu
cầu cũ được thoả mãn bằng những sản phẩm trong nước, thì nảy sinh ra những nhu
cầu mới, đòi hỏi được thoả mãn bằng những sản phẩm đưa từ những miền và xứ xa
xôi nhất về. Thay cho tình trạng cô lập trước kia của các địa phương và các dân
tộc vẫn tự cung tự cấp, ta thấy phát triển những quan hệ phổ biến, sự phụ thuộc
phổ biến giữa các dân tộc. Mà sản xuất vật chất đã như thế thì sản xuất tinh
thần cũng không kém như thế. Những thành quả của hoạt động tinh thần của một dân
tộc trở thành tài sản chung của tất cả các dân tộc. Tính chất đơn phương và
phiến diện dân tộc ngày càng không thể tồn tại được nữa; và từ những nền văn
học dân tộc và địa phương, muôn hình muôn vẻ, đang nảy nở ra một nền văn học
toàn thế giới.
Nhờ cải tiến mau chóng công cụ sản xuất và làm
cho các phương tiện giao thông trở nên vô cùng tiện lợi, giai cấp tư sản lôi
cuốn tất cả, ngay cả các dân tộc dã man nhất vào trào lưu văn minh. Giá rẻ của
các sản phẩm của giai cấp ấy là trọng pháo bắn thủng tất cả các vạn lí trường
thành và buộc những người dã man bài ngoại một cách ngoan cường nhất phải hàng
phục. Nó buộc tất cả các dân tộc phải chấp nhận phương thức sản xuất tư sản,
nếu không sẽ bị tiêu diệt; nó buộc tất cả các dân tộc phải du nhập cái gọi là
văn minh, nghĩa là phải trở thành tư sản. Nói tóm lại, nó tạo ra cho nó một thế
giới theo hình dạng của nó.*
Khó có thể tin là Marx đã công bố nó năm 1848.
Dẫn chiếu đến Tuyên ngôn Cộng sản, Sandel bảo tôi, “Anh đang lập luận cái gì đó
tương tự. Cái anh lập luận là sự phát triển về công nghệ thông tin cho phép các
công ti ép tất cả sự phi hiệu quả và ma sát khỏi các thị trường và hoạt động
kinh doanh của họ. Đó là cái khái niệm ‘làm phẳng’ của anh thực sự muốn nói.
Nhưng một thế giới phẳng, phi ma sát là một phúc lành ô hợp. Nó có thể, như anh
gợi ý, là tốt cho kinh doanh toàn cầu. Hay nó có thể, như Marx đã tin, là điềm
báo trước cho một cuộc cách mạng vô sản. Nhưng nó cũng có thể đưa ra một đe doạ
đối với các chỗ và các cộng đồng đặc biệt cho chúng ta phương hướng, định vị
chúng ta trên thế giới. Từ sự khuấy động đầu tiên của chủ nghĩa tư bản, người
ta đã hình dung về khả năng của thế giới như một thị trường hoàn hảo- không bị
cản trở bởi các áp lực bảo hộ, các hệ thống pháp lí khác nhau, các khác biệt
văn hoá và ngôn ngữ, hay sự bất đồng ý thức hệ. Nhưng sức tưởng tượng này đã
luôn va vào thế giới như nó thực sự là - đầy rẫy những nguồn ma sát và phi hiệu
quả. Một số cản trở cho một thị trường toàn cầu phi ma sát là những nguồn thật
của sự lãng phí và mất cơ hội. Nhưng một số trong những phi hiệu quả này là các
định chế, tập quán, văn hoá, và truyền thống mà người dân yêu mến chính xác vì
chúng phản ánh các giá trị phi thị trường như sự cố kết xã hội, niềm tin tôn
giáo, và tự hào dân tộc. Nếu các thị trường toàn cầu và các công nghệ truyền
thông mới làm phẳng những sự khác biệt này, thì chúng ta có thể mất cái gì đó
quan trọng. Đó là vì sao tranh luận về chủ nghĩa tư bản, từ ngay ban đầu, đã là
về các ma sát, cản trở, và ranh giới nào chỉ là những nguồn lãng phí và phi
hiệu quả, và những cái nào là nguồn của bản sắc và sự thuộc về mà chúng ta phải
cố bảo vệ. Từ điện tín đến Internet, mỗi công nghệ truyền thông mới đã hứa hẹn
làm co khoảng cách giữa người dân, để tăng truy cập đến thông tin, và để đưa
chúng ta hết sức gần hơn đến ước mơ về một thị trường toàn cầu hữu hiệu hoàn
hảo, phi ma sát. Và mỗi lần, câu hỏi cho xã hội nổi lên với sự cấp bách được
làm mới: Ở mức độ nào chúng ta phải đứng sang một bên, ‘bắt đầu với chương
trình,’ và làm mọi thứ chúng ta có thể làm để ép bỏ càng nhiều sự phi hiệu quả,
và ở mức độ nào chúng ta phải dựa vào xu hướng vì các giá trị mà các thị trường
toàn cầu không thể cung cấp? Một số nguồn ma sát là đáng bảo vệ, ngay cả đối
mặt với một nền kinh tế toàn cầu đe doạ làm phẳng chúng.”
Nguồn ma sát lớn nhất, tất nhiên, luôn là nhà
nước quốc gia, với các biên giới và luật pháp được xác định rõ ràng. Các biên
giới quốc gia như một nguồn ma sát chúng ta muốn duy trì, hay thậm chí có thể
duy trì, trong một thế giới phẳng? Các rào cản pháp lí đối với dòng chảy thông
tin, quyền sở hữu trí tuệ, và vốn- như quyền tác giả, bảo vệ người lao động, và
lương tối thiểu- thì sao? Theo sau ba sự hội tụ, các lực lượng làm phẳng càng
làm giảm ma sát và các rào cản, các thách thức càng gắt mà chúng sẽ đặt ra với
nhà nước-quốc gia và với các nền văn hoá, giá trị, bản sắc dân tộc, truyền
thống dân chủ, và mối ràng buộc cá biệt mà về mặt lịch sử đã cho sự bảo vệ và
sự làm nhẹ bớt nào đó đối với người lao động và các cộng đồng. Cái nào chúng ta
giữ lại và cái nào để cho biến thành mây khói để tất cả chúng ta có thể cộng
tác dễ dàng hơn?
Điều này sẽ dẫn đến sự sắp xếp, phân loại nào
đó, đó là vì sao điểm do Michael Sandel nêu ra là cơ bản và chắc chắn ở hàng
đầu của tranh luận chính trị cả ở bên trong và giữa các nhà nước-quốc gia trong
thế giới phẳng. Như Sandel lí lẽ, cái tôi gọi là cộng tác có thể được những
người khác coi chỉ như một cái tên bóng bẩy cho khả năng thuê nhân công rẻ ở Ấn
Độ. Bạn không thể phủ nhận điều đó khi bạn nhìn nó từ viễn cảnh Mĩ. Nhưng nó là
thế chỉ nếu bạn nhìn từ một phía. Từ viễn cảnh của người lao động Ấn Độ, cùng
hình thức cộng tác ấy, outsourcing, có thể được coi như cái tên khác của trao
quyền cho các cá nhân trong thế giới đang phát triển như chưa từng có bao giờ,
cho phép họ nuôi dưỡng, khai thác, và hưởng lợi từ tài năng trí tuệ Trời phú
của họ- những tài năng mà trước sự làm phẳng thế giới đã thường mục rữa ở các
cầu cảng của Bombay và Calcutta. Nhìn nó từ góc Mĩ của thế giới phẳng, bạn có
thể kết luận là ma sát, các rào cản, và các giá trị cản trở outsourcing phải
được duy trì, có lẽ thậm chí được tăng cường. Nhưng từ quan điểm của những
người Ấn Độ, sự không thiên vị, công lí, và những khát vọng riêng của họ đòi
hỏi rằng cùng các rào cản và nguồn ma sát đó phải được dỡ bỏ. Trong thế giới
phẳng, sự giải phóng kinh tế của một người có thể là sự thất nghiệp của người
khác.
INDIA (ẤN ĐỘ) ĐỐI LẠI
INDIANA:
AI BÓC LỘT AI?
Hãy xem xét trường hợp này về rối loạn đa bản
sắc. Năm 2003, bang Indiana mời đấu thầu một hợp đồng nâng cấp các hệ thống máy
tính xử lí các đòi hỏi thất nghiệp của bang. Thử đoán xem ai trúng? Tata
America International, công ti con có trụ sở ở
Mĩ của công ti Tata Consultancy Services của Ấn
Độ. Giá bỏ thầu của Tata là 15,2 triệu $ rẻ hơn giá bỏ thầu của đối thủ sát
nhất của nó, công ti Deloitte Consulting and Accenture có cơ sở ở New York, là
8,1 triệu $. Không công ti Indiana nào tham gia đấu thầu, vì nó quá lớn để họ
có thể giải quyết.
Nói cách khác, một hãng tư vấn Ấn Độ thắng thầu
để nâng cấp cục quản lí thất nghiệp của bang Indiana! Bạn không thể dàn xếp
việc này. Indiana đã outsourcing chính cục phải làm cho người dân Indiana nhẹ
bớt khỏi các tác động của outsourcing. Tata đã dự kiến gửi khoảng sáu mươi lăm
nhân viên hợp đồng để làm việc tại Trung tâm Chính phủ Indiana, cùng với mười
tám nhân viên của bang. Tata cũng nói nó muốn thuê các nhà thầu phụ địa phương
và có tuyển dụng nào đó ở địa phương, nhưng phần lớn nhân viên sẽ đến từ Ấn Độ
để tiến hành đại tu máy tính, hệ thống, một khi hoàn tất, được cho là “sẽ tăng
tốc độ xử lí các đòi hỏi thất nghiệp, cũng như tiết kiệm bưu phí và giảm sự
phiền nhiễu đối với các doanh nghiệp đóng thuế thất nghiệp,” tờ Indianapolis
Star tường thuật ngày 25-6-2004. Có lẽ bạn có thể phỏng đoán câu chuyện kết
thúc thế nào. “Các trợ lí chóp bu của Frank O’Bannon, thống đốc bang khi đó, đã
kí hợp đồng nhạy cảm chính trị, có thời hạn bốn năm trước khi ông mất vào ngày
13-9-[2003],” tờ Star tường thuật. Nhưng khi tin tức về hợp đồng được công bố,
những người Cộng hoà biến nó thành một vấn đề của cuộc vận động. Nó trở thành
vấn đề chính trị nóng bỏng đến mức Thống đốc Joe Kernan, một đảng viên Đảng Dân
chủ người thay thế O’Bannon, đã ra lệnh cho cơ quan của bang, cục giúp những cư
dân Indiana không có việc làm, huỷ bỏ hợp đồng- và cũng đưa ra các rào cản pháp
lí và ma sát nhất định để ngăn những việc như vậy xảy ra lần nữa. Ông cũng đã
ra lệnh rằng hợp đồng phải được phân thành các miếng nhỏ mà các hãng Indiana có
thể đấu thầu- tốt cho các hãng Indiana nhưng rất đắt tiền và phi hiệu quả đối
với bang. Tờ Indianapolis Star tường thuật rằng một tấm séc 993.587 $ đã được
gửi thanh toán cho Tata vì tám tuần công việc, trong thời gian đó nó đã đào tạo
bốn mươi lăm nhà lập trình của bang về phát triển và kĩ thuật phần mềm tiên
tiến: “‘Làm việc với công ti thật tuyệt vời,’ Alan Degner, uỷ viên của Indiana
về phát triển lực lượng lao động, nói.”
Như thế bây giờ tôi nêu chỉ một câu hỏi đơn
giản: Ai là người bóc lột và ai là người bị bóc lột trong câu chuyện
India-Indiana này? Chi nhánh Mĩ của một hãng tư vấn Ấn Độ đề xuất để tiết kiệm
cho những người đóng thuế Indiana 8,1 triệu $ bằng tân trang lại các máy tính
của họ- sử dụng cả các nhân viên Ấn Độ và những người làm thuê địa phương từ
Indiana. Doanh vụ sẽ rất làm lợi cho chi nhánh Mĩ của hãng tư vấn Ấn Độ; nó làm
lợi cho một số người làm kĩ thuật của Indiana; và nó tiết kiệm cho cư dân bang
Indiana những đồng tiền thuế quý báu có thể được dùng để thuê nhiều nhân viên
nhà nước hơn ở nơi khác, hay để xây dựng các trường học mới làm giảm dài lâu
vai của người thất nghiệp. Thế mà toàn bộ hợp đồng, được các đảng viên Dân chủ
ủng hộ người lao động kí, bị xé dưới áp lực của những người Cộng hoà ủng hộ tự
do-thương mại.
Hãy sắp xếp lại điều đó.
Trong thế giới cũ, nơi giá trị chủ yếu được tạo
ra theo chiều dọc, thường ở bên trong một công ti đơn nhất và từ trên xuống, đã
rất dễ để thấy ai ở trên đỉnh và ai ở dưới đáy, ai bóc lột và ai bị bóc lột.
Song khi thế giới bắt đầu phẳng ra và giá trị ngày càng được tạo ra theo chiều
ngang (qua vô số dạng cộng tác, trong đó các cá nhân và những kẻ nhỏ có sức
mạnh hơn nhiều), ai ở trên đỉnh ai ở dưới đáy, ai bóc lột và ai bị bóc lột, trở
nên rất phức tạp. Một số trong các phản xạ chính trị cũ của chúng ta không còn
áp dụng được nữa. Có phải các kĩ sư Ấn Độ đã không “bị bóc lột” khi chính phủ
của họ đã đào tạo họ ở một số trong các học viện kĩ thuật tốt nhất thế giới ở bên
trong Ấn Độ, nhưng sau đó cũng chính phủ Ấn Độ đó đã theo đuổi chính sách kinh
tế xã hội chủ nghĩa không thể tạo công ăn việc làm cho các kĩ sư đó ở Ấn Độ,
nên những người không thể thoát khỏi Ấn Độ đã phải lái taxi để kiếm miếng ăn?
Cũng các kĩ sư đó bây giờ có bị bóc lột khi họ gia nhập công ti tư vấn lớn nhất
Ấn Độ, được trả lương rất thoải mái theo các điều kiện Ấn Độ, và, nhờ thế giới
phẳng, bây giờ có thể áp dụng kĩ năng của họ một cách toàn cầu? Hay các kĩ sư
Ấn Độ đó bây giờ bóc lột người dân Indiana bằng kiến nghị tân trang lại hệ
thống quản lí thất nghiệp của bang họ với ít tiền hơn nhiều so với một hãng tư
vấn Mĩ? Hay nhân dân Indiana bóc lột các kĩ sư Ấn Độ rẻ đó? Ai đó hãy nói cho
tôi biết: Ai bóc lột ai trong câu chuyện này? Cánh Tả truyền thống đứng về phía
ai trong câu chuyện này? Với các công nhân tri thức từ thế giới đang phát
triển, được trả lương tử tế, thử dùng tài năng khó nhọc mới có được của họ
trong thế giới đã phát triển? Hay với các chính trị gia Indiana, những người
muốn tước đoạt công việc của các kĩ sư Ấn Độ này để các cử tri của họ có thể
làm với giá đắt hơn? Và cánh Hữu truyền thống đứng với ai trong câu chuyện này?
Với những người muốn giữ thuế thấp và giảm ngân sách Indiana bằng outsourcing
một số việc, hay với những người nói, “Hãy tăng thuế để giữ công việc ở đây và
dành chỉ cho người dân Indiana”? Với những người muốn duy trì ma sát nào đó
trong hệ thống, cho dù điều đó đi ngược lại mọi bản năng Cộng hoà về tự do
thương mại, chỉ để giúp nhân dân Indiana? Nếu bạn chống toàn cầu hoá bởi vì bạn
nghĩ nó làm hại nhân dân ở các nước đang phát triển, bạn đứng về phía nào trong
chuyện này: India hay Indiana?
Tranh luận India đối lại Indiana nêu bật những
khó khăn trong vạch ra các ranh giới giữa những lợi ích của hai cộng đồng trước
kia chẳng bao giờ hình dung là họ được kết nối, nói chi đến cộng tác. Nhưng đột
nhiên họ thức tỉnh và phát hiện ra rằng trong một thế giới phẳng, nơi công việc
ngày càng trở thành sự cộng tác theo chiều ngang, họ không chỉ được kết nối và
cộng tác mà rất cần đến một khế ước xã hội để quản lí các mối quan hệ của họ.
Điểm lớn hơn ở đây là thế này: Bất luận chúng ta
nói về khoa học quản lí hay khoa học chính trị, chế tác hay nghiên cứu và phát
triển, rất, rất nhiều người chơi và quy trình sẽ phải bắt đầu giải quyết “sự
làm ngang hoá.” Và nó sẽ cần phải sắp xếp lại rất nhiều.
CÁC CÔNG TI DỪNG VÀ BẮT
ĐẦU Ở ĐÂU?
Hệt như mối quan hệ giữa các nhóm người lao động
khác nhau sẽ phải được sắp xếp lại trong một thế giới phẳng, quan hệ giữa các
công ti và các cộng đồng trong đó chúng hoạt động cũng sẽ thế. Giá trị của ai
sẽ chi phối một công ti cá biệt và lợi ích của ai công ti đó sẽ tôn trọng và
thúc đẩy? Người ta thường nói rằng do General Motors đi tới, nên Mĩ đi tới.
Nhưng ngày nay người ta nói, “Do Dell đi tới, nên Maylaysia, Đài loan, Trung
Quốc, Ireland, Ấn Độ … đi tới” Ngày nay HP có 142.000 nhân viên ở 178 nước. Nó
không chỉ là công ti công nghệ tiêu dùng lớn nhất trên thế giới; nó là công ti
công nghệ thông tin lớn nhất Châu Âu, nó là công ti IT lớn nhất ở Nga, là công
ti IT lớn nhất ở Trung Đông, và công ti công nghệ thông tin lớn nhất ở Nam Phi.
HP có là công ti Mĩ nếu đa số nhân viên và các khách hàng của nó ở ngoài nước
Mĩ, cho dù tổng hành dinh của nó ở Palo Alto? Các công ti không thể sống sót
ngày nay như một thực thể bị giới hạn bởi bất cứ một nhà nước-quốc gia duy nhất
nào, không ngay cả bởi nhà nước-quốc gia lớn như Hoa Kì. Cho nên vấn đề
giữ-cho-mình-tỉnh-táo-vào-ban-đêm hiện thời đối với các nhà nước-quốc gia và
công dân của chúng là, ứng xử thế nào với các công ti không còn bị giới hạn bởi
cái thứ gọi là nhà nước-quốc gia nữa. Chúng trung thành với ai?
“Tổng công ti Mĩ đã hoạt động rất tốt, và không
có gì sai với việc đó, nhưng nó hoạt động tốt bằng cách liên kết mình với thế
giới phẳng,” Dinakar Singh, nhà quản lí quỹ tự bảo hiểm [hedge fund], nói. “Nó
làm việc đó bằng outsourcing càng nhiều thành phần càng tốt cho các nhà cung
cấp rẻ nhất, hiệu quả nhất. Nếu Dell có thể xây dựng mỗi linh kiện của các máy
tính của nó ở miền duyên hải Trung Quốc và bán chúng ở duyên hải Mĩ, Dell được
lợi, và những người tiêu dùng Mĩ được lợi, nhưng khó để chứng tỏ rằng lao động
Mĩ được lợi.” Cho nên Dell muốn một thế giới càng phẳng càng tốt, với càng ít
ma sát và càng ít rào cản càng tốt. Hầu hết các công ti khác cũng thế hiện nay,
bởi vì điều này cho phép họ sản xuất các thứ ở các thị trường có chi phí thấp
nhất, hiệu quả nhất và bán chúng ở các thị trường sinh lợi nhất. Hầu như không
có gì về Toàn cầu hoá 3.0 mà không tốt cho vốn cả. Các nhà tư bản có thể ngả
người trên ghế, mua sạch bất cứ đổi mới nào, và sau đó thuê đầu vào lao động
giỏi nhất, rẻ nhất từ bất cứ đâu trên thế giới để nghiên cứu nó, phát triển nó,
sản xuất nó, và phân phối nó. Cổ phiếu Dell hoạt động tốt, các cổ đông làm ăn
tốt, các khách hàng của Dell làm ăn tốt, và [sở giao dịch] Nasdaq làm ăn tốt.
Tất cả các thứ liên quan đến vốn [tư bản] làm ăn tốt. Nhưng chỉ một số người
lao động Mĩ sẽ được lợi, và chỉ một số cộng đồng. Những người khác cảm thấy đau
khổ do sự làm phẳng thế giới gây ra.
Vì các công ti đa quốc gia đầu tiên bắt đầu tìm
nguồn khắp thế giới để kiếm lao động và các thị trường, các lợi ích của chúng
luôn vượt quá các nhà nước-quốc gia trong đó chúng có hội sở. Nhưng cái xảy ra
ngày nay, trên một trái đất phẳng, là một sự khác biệt về mức độ chẳng khác gì
một sự khác biệt về loại. Các công ti đã chưa từng bao giờ có nhiều tự do hơn,
và ít ma sát hơn, trong cách phân công nghiên cứu, chế tác cấp thấp, và chế tác
cấp cao ở bất cứ đâu trên thế giới. Điều này có nghĩa gì đối với mối quan hệ
dài hạn giữa các công ti và các nước mà nó có trụ sở chính đơn giản là không
rõ.
Hãy xét thí dụ sống động này: Ngày 7-12-2004,
IBM công bố là nó bán toàn bộ Bộ phận Tính toán Cá nhân cho công ti máy tính
Trung Quốc Lenovo để tạo ra một công ti PC toàn cầu mới - lớn thứ ba thế giới-
với gần 12 tỉ $ doanh thu hàng năm. Đồng thời, tuy vậy, IBM nói nó sẽ có 18,9
phần trăm cổ phần trong Lenovo, tạo ra một liên minh chiến lược giữa IBM và
Lenovo về bán hàng, cấp tài chính, và dịch vụ trên toàn cầu. Người ta công bố tổng
hành dinh toàn cầu của công ti mới được phối hợp sẽ ở New York, nhưng các hoạt
động sản xuất chủ yếu của nó sẽ ở Bắc Kinh và Raleigh, Bắc Carolina; các trung
tâm nghiên cứu sẽ ở Trung Quốc, Hoa Kì, và Nhật Bản; và các văn phòng bán hàng
sẽ ở khắp thế giới. Lenovo mới sẽ là nhà cung cấp PC được ưa thích cho IBM, và
IBM sẽ cũng là nhà cung cấp tài chính và dịch vụ được ưa thích của Lenovo.
Bạn vẫn cùng với tôi? Khoảng mười ngàn người sẽ
di chuyển từ IBM sang Lenovo, công ti được thành lập năm 1984 và là công ti đầu
tiên đưa khái niệm máy tính gia đình ở Trung Quốc. Từ 1997, Lenovo đã là nhãn
PC hàng đầu ở Trung Quốc. Phần tôi ưa thích của thông cáo báo chí nhận diện các
nhà điều hành của công ti mới như sau.
“Yang Yuanqing -Chủ tịch HĐQT. [Ông là CEO hiện
hành của Lenovo]. Steve Ward – CEO [Tổng điều hành, Chief Excecutive Oficer].
[Ông hiện là phó chủ tịch cấp cao của IBM và tổng giám đốc của Personal System
Group của IBM.] Fran O’Sullivan - Tổng Điều hành COO [Chief Operation Officer].
[Bà là tổng giám đốc của Bộ phận PC của IBM.] Mary Ma - Tổng Quản lí Tài chính
CFO [Kế toán trưởng]. [Bà là CFO của Lenovo.]”
Nói về tạo giá trị theo chiều ngang: Công ti mới
do Trung Quốc sở hữu này có trụ sở ở New York với các nhà máy ở Raleigh và Bắc
Kinh sẽ có một Chủ tịch Trung Quốc, một CEO Mĩ, một COO Mĩ, và một CFO Trung
Quốc, và nó sẽ được niêm yết trên sở giao dịch chứng khoán Hồng Kông. Bạn sẽ
gọi công ti này là một công ti Mĩ? Một công ti Trung Quốc? Lenovo sẽ cảm thấy
gắn bó nhất với nước nào? Hay nó sẽ chỉ thấy mình là thứ trôi lềnh bềnh trên
trái đất phẳng?
Câu hỏi này đã được lường trước trong công bố
báo chí công bố công ti mới: “Trụ sở chính của Lenovo sẽ ở đâu?” nó hỏi
Trả lời: “Như một doanh nghiệp toàn cầu, Lenovo
mới sẽ phân tán về mặt địa lí, với con người và các tài sản đặt trên khắp thế
giới.”
Hãy sắp xếp lại điều đó.
Sự thật lạnh lùng, khắc nghiệt là ban quản lí,
các cổ đông, và các nhà đầu tư về cơ bản thờ ơ với việc lợi nhuận của họ đến từ
đâu hay thậm chí công ăn việc làm được tạo ra ở đâu. Nhưng họ muốn các công ti
bền vững. Các chính trị gia, tuy vậy, buộc phải thúc đẩy việc tạo ra công ăn
việc làm ở một nơi nhất định. Và những người thường trú- bất luận họ là những
người Mĩ, Châu Âu, hay Ấn Độ - muốn biết rằng công việc làm tốt sẽ ở gần nhà.
CEO của một công ti đa quốc gia Âu Châu nói với
tôi, “Chúng tôi là một công ti nghiên cứu toàn cầu bây giờ.” Đó là tin tức
tuyệt vời cho các cổ đông và các nhà đầu tư của ông ta. Ông đánh giá các bộ óc
giỏi nhất trên hành tinh, bất luận chúng ở đâu, và hầu như chắc chắn tiết kiệm
tiền bằng không làm mọi nghiên cứu ở vườn sau của mình. “Nhưng cuối cùng,” ông
nói riêng với tôi, “điều này sẽ có các hệ luỵ ở một thời điểm tương lai đến
công ăn việc làm ở chính nước chúng tôi- có lẽ không phải năm nay mà trong năm
hay mười lăm năm.” Với tư cách một CEO và công dân Liên Hiệp Âu Châu, “bạn có
thể có đối thoại với chính phủ mình về làm thế nào chúng tôi có thể giữ lại các
năng lực [trong chính nước mình]- nhưng hàng ngày bạn phải ra các quyết định
nhớ đến các cổ đông.”
Dịch ra là: Nếu tôi có thể mua năm nhà nghiên
cứu xuất sắc ở Trung Quốc và/hoặc Ấn Độ với giá của một nhà nghiên cứu ở Châu
Âu hay Mĩ, tôi sẽ mua năm người ấy; và nếu, về dài hạn, điều đó có nghĩa là xã
hội của chính tôi mất một phần cơ sở kĩ năng của nó, thì đành vậy. Cách duy
nhất để hội tụ các lợi ích của cả hai – công ti và nước xuất xứ của nó- là có
một dân cư thật sự nhanh trí có thể không chỉ đòi miếng của mình trong cái bánh
toàn cầu lớn hơn mà cũng sáng chế ra các miếng riêng của mình nữa. “Chúng tôi đã
lớn lên bị nghiện các khoản lương cao của mình, và bây giờ chúng tôi sẽ thực sự
phải kiếm chúng,” CEO đó nói.
Nhưng ngay cả nhận diện nước xuất xứ của một
công ti hiện nay ngày càng khó hơn. Sir John Rose, CEO của Rolls-Royce, một lần
nói với tôi, “Chúng tôi kinh doanh lớn ở Đức. Chúng tôi là nhà sử dụng lao động
công nghệ cao lớn nhất trong bang Brandenburg. Mới đây tôi ăn tối với Thủ tướng
[Gerhard] Schroder. Và ông bảo tôi, ‘Các anh là một công ti Đức, vì sao lại
không đi cùng tôi trong chuyến viếng thăm tiếp của tôi đến Nga’- để thử lôi kéo
việc kinh doanh ở đó cho các công ti Đức.” Thủ tướng Đức, Rose nói, “đã nhận ra
rằng tuy trụ sở của chúng tôi ở London, việc kinh doanh của tôi liên quan đến
tạo giá trị ở Đức, và điều đó có thể có tính xây dựng trong quan hệ của ông với
nước Nga.”
Ở đây bạn có công ti Anh tinh hoa, Rolls-Royce,
tuy vẫn có trụ sở ở Anh, bây giờ hoạt động qua một chuỗi cung ngang toàn cầu,
và CEO của nó, một công dân Anh được nữ hoàng phong tước hiệp sĩ, được Thủ
tướng Đức ve vãn để giúp ông lôi kéo việc kinh doanh ở Nga, bởi vì một mắt xích
trong chuỗi cung của Rolls-Royce tình cờ chạy qua Brandenburg.
Hãy sắp xếp lại điều đó.
TỪ CỘNG MỆNH LỆNH VÀ CHỈ
HUY ĐÉN CỘNG TÁC VÀ LỜI NÓI
Trước khi Collin Powell từ chức bộ trưởng ngoại
giao, tôi đi vào một cuộc phỏng vấn, mà hai cố vấn báo chí của ông cũng tham
gia, ở tầng bảy của Bộ Ngoại giao của ông. Tôi đã không thể cưỡng lại được để
hỏi ông đã ở đâu khi ông nhận ra rằng thế giới đã trở nên phẳng. Ông trả lời
với một từ: “Google.” Powell nói rằng khi ông tiếp quản với tư cách bộ trưởng
bộ ngoại giao năm 2001, và ông cần một mẩu thông tin nào đó – thí dụ văn bản
của một nghị quyết của Liên Hiệp Quốc – ông gọi một trợ lí và phải đợi hàng
phút hay thậm chí hàng giờ để ai đó bới lên cho ông.
“Bây giờ tôi chỉ gõ vào Google ‘UNSC Resolution
242’ [nghị quyết 242 của Hội đồng Bảo An LHQ] và văn bản hiện lên,” ông nói.
Powell giải thích rằng với mỗi năm trôi qua, ông thấy mình làm ngày càng nhiều
việc tìm kiếm của riêng mình, tại điểm đó một trợ lí báo chí của ông nhận xét,
“Phải, bây giờ ông không còn đi hỏi thông tin nữa. Ông đã có thông tin rồi. Ông
đi hỏi về hành động.”
Powell, một cựu thành viên HĐQT của AOL, cũng
thường xuyên dùng e-mail để tiếp xúc với các bộ trưởng ngoại giao khác, và theo
một trong các trợ lí của ông, giữ quan hệ nhắn tin ngay lập tức liên tục với bộ
trưởng bộ ngoại giao Anh, Jack Straw, ở các cuộc gặp thượng đỉnh, cứ như họ là
một cặp sinh viên đại học. Nhờ điện thoại di động và công nghệ không dây,
Powell nói, không bộ trưởng ngoại giao nào có thể chạy và ẩn nấp khỏi ông. Ông
nói ông đã tìm bộ trưởng bộ ngoại giao Nga tuần trước. Đầu tiên ông đã theo dõi
và gọi được ông ta trên điện thoại di động của ông ta ở Moscow, rồi sau đó trên
điện thoại di động của ông ta ở Iceland, và sau đó trên điện thoại di động của
ông ta ở Viên Chăn, Lào. “Chúng tôi có số điện thoại di động của mỗi người,”
Powell nói về các bộ trưởng ngoại giao đồng nghiệp của mình.
Điểm mà tôi lấy ra từ tất cả điều này là khi thế
giới trở nên phẳng, các cơ cấu thứ bậc không chỉ được làm phẳng bởi những kẻ
nhỏ có khả năng hành động lớn. Chúng cũng được san phẳng bằng những người quan
trọng có thể hành độc thực sự nhỏ - theo nghĩa rằng họ có khả năng tự mình làm
nhiều thứ hơn nhiều. Nó thực sự trúng tôi khi cố vấn báo chí trẻ của Powell,
một thiếu nữ trẻ, dẫn tôi xuống từ văn phòng của ông và nhận xét dọc đường rằng
do có e-mail, Powell có thể nắm chặt cô và thủ trưởng cô bất cứ lúc nào thông
qua BlackBerrys của họ- và ông đã làm thế.
“Tôi không thể thoát khỏi gã này,” cô nói đùa về
các chỉ dẫn e-mail liên tục của ông. Nhưng trong lời thì thầm tiếp cô nói thêm
rằng cuối tuần trước, cô đang mua hàng ở phố với vài người bạn khi cô nhận một
tin nhắn tức thì từ Powell yêu cầu cô làm công vụ nào đó. “Các bạn tôi đều bị
ấn tượng,” cô nói. “Bé đây, và tôi đang nói chuyện với bộ trưởng bộ ngoại
giao!”
Đấy là cái xảy ra khi bạn di chuyển từ một thế
giới dọc (mệnh lệnh và chỉ huy) sang một thế giới phẳng, ngang hơn nhiều (kết
nối và cộng tác). Thủ trưởng của bạn có thể làm việc của ông và việc của bạn.
Ông ta có thể là thư kí quốc gia [secretary of state: bộ trưởng ngoại giao] và
là thư kí riêng của mình. Ông ta có thể cho bạn các chỉ dẫn ban ngày hay đêm.
Như thế bạn chẳng bao giờ ở ngoài cả. Bạn luôn luôn ở trong. Vì thế bạn luôn
luôn mở. Các sếp, nếu họ thích, có thể cộng tác trực tiếp hơn với nhiều nhân
viên của họ hơn từng có trước đây - bất luận họ là ai hay họ ở đâu trong bộ máy
thứ bậc. Nhưng các nhân viên sẽ cũng phải làm việc cật lực hơn nhiều để am hiểu
hơn các sếp của họ. Ngày nay có nhiều cuộc nói chuyện giữa các sếp và nhân viên
bắt đầu như thế này: “Tôi biết rồi! Tôi đã tự Google lấy. Bây giờ tôi làm gì
với nó?”
Hãy sắp xếp lại điều đó.
NHIỀU RỐI LOẠN BẢN SẮC
Không chỉ có các cộng đồng và các công ti là có
nhiều bản sắc cần phải sắp xếp lại trong một thế giới phẳng. Các cá nhân cũng
vậy. Trong một thế giới phẳng, những sự căng thẳng giữa các bản sắc của chúng
ta với tư cách những người tiêu dùng, người làm công, công dân, người đóng
thuế, và cổ đông sẽ trở nên xung đột ngày càng gay gắt hơn.
“Ở thế kỉ mười chín,” nhà tư vấn kinh doanh
Michael Hammer nói, “xung đột lớn đã là giữa lao động và vốn [tư bản]. Bây giờ
nó là giữa khách hàng và người lao động, và công ti là gã ở giữa. Người tiêu
dùng quay sang công ti và nói, ‘Bán cho tôi nhiều với ít [tiền] hơn.’ Và sau đó
các công ti quay sang những người làm công và nói, ‘Nếu chúng ta không bán cho
họ nhiều hơn với ít [tiền] hơn, chúng ta gặp rắc rối. Tôi không thể bảo đảm cho
bạn một việc làm và một uỷ viên công đoàn không thể đảm bảo cho bạn một việc
làm, chỉ có khách hàng mới có thể’.”
The New York Times tường thuật (1-11-2004) rằng
Wal-Mart chi khoảng 1,3 tỉ trong số 256 tỉ $ doanh thu của nó năm 2003 cho chăm
sóc sức khoẻ nhân viên, để bảo hiểm cho khoảng 537.000 người, hay khoảng 45
phần trăm lực lượng lao động của nó. Đối thủ cạnh tranh lớn nhất của Wal-Mart,
Costco Wholesale, tuy vậy, bảo hiểm 96 phần trăm nhân viên làm việc toàn thời hay
bán thời đủ tư cách của nó. Nhân viên Costco có đủ tư cách với bảo hiểm y tế
sau ba tháng làm việc toàn thời hay sáu tháng làm việc nửa thời gian. Tại
Wal-Mart, hầu hết người làm việc toàn thời phải đợi sáu tháng để trở thành đủ
tư cách, còn những người làm việc bán thời là không đủ tư cách trong ít nhất
hai năm. Theo Times, nhân viên toàn thời ở Wal-Mart kiếm được khoảng 1.200 $
một tháng, hay 8$ một giờ. Wal-Mart yêu cầu người lao động góp 33 phần trăm chi
phí của các phúc lợi của họ, và nó dự tính giảm đóng góp đó của nhân viên xuống
30 phần trăm. Các sơ đồ chăm sóc sức khoẻ do Wal-Mart tài trợ có phí bảo hiểm
hàng tháng cho bảo hiểm gia đình trải ở mức cao đến 264$ và các chi phí từ tiền
túi cao đến 13.000$ trong một số trường hợp, và các chi phí y tế như vậy làm
cho đảm bảo sức khoẻ là không thể có đủ sức ngay cả với nhiều nhân viên
Wal-Mart những người được bảo hiểm, tờ Times nói.
Nhưng cùng bài báo tiếp tục nói thế này: “Nếu có
bất cứ nơi nào mà chi phí lao động của Wal-Mart được ủng hộ, đó là Wall Street,
nơi Cosco bị các nhà phân tích cho đòn đau khi nói rằng chi phí lao động của nó
là quá cao.” Wal-Mart đã bỏ đi nhiều mỡ và ma sát hơn Cosco, công ti vẫn để lại
nhiều hơn, bởi vì nó cảm thấy một nghĩa vụ khác với những người lao động của
mình. Lãi gộp trước thuế của Cosco chỉ là 2,7 phần trăm doanh thu, ít hơn một
nửa của lãi gộp 5,5 phần trăm của Wal-Mart.
Người mua hàng Wal-Mart trong tất cả chúng ta
muốn giá càng thấp càng tốt, với tất cả những người trung gian, mỡ, và ma sát
bị loại bỏ. Và cổ đông Wal-Mart trong chúng ta muốn Wal-Mart loại bỏ không
thương tiếc mỡ và ma sát trong chuỗi cung của nó và trong các gói phúc lợi nhân
viên của nó, để vỗ béo lợi nhuận của công ti. Nhưng người lao động Wal-Mart
trong chúng ta căm ghét lương và gói phúc lợi nó chào cho các nhân viên mới làm
việc. Và công dân Wal-Mart trong chúng ta biết rằng vì Wal-Mart, công ti lớn
nhất ở nước Mĩ, không bảo hiểm y tế cho tất cả nhân viên của nó, một số trong
số họ sẽ chỉ đến khu cấp cứu của bệnh viện địa phương và cuối cùng những người
đóng thuế sẽ phải trả hoá đơn. Tờ Times tường thuật rằng một khảo sát của các
quan chức Georgia thấy rằng “hơn 10.000 trẻ em của các nhân viên Wal-Mart trong
chương trình sức khoẻ của bang cho trẻ em tốn gần 10 triệu $ tiền của những
người đóng thuế hàng năm.” Tương tự, nó nói, một “bệnh viện Bắc Carolina thấy
rằng 31 phần trăm của 1.900 bệnh nhân nói họ là nhân viên Wal-Mart nhờ cậy đến
Medicaid, còn thêm 16 phần trăm nữa không có bảo hiểm gì cả.”
Trong cuốn sách, Bán non Phụ nữ: Cuộc Chiến đấu
Bước Ngoặt vì các Quyền của Người Lao động tại Wal-Mart, nhà báo Liza
Featherstone theo đuổi vụ kiện phân biệt đối xử phụ nữ khổng lồ chống lại
Wal-Mart. Trong một phỏng vấn với Salon.com về cuốn sách (22-11-2004), bà đưa
ra điểm quan trọng sau: “Những người đóng thuế Mĩ góp thêm vào để trả cho nhiều
nhân viên Wal-Mart toàn thời bởi vì họ thường yêu cầu thêm bảo hiểm sức khoẻ,
nhà ở công, phiếu thực phẩm – có rất nhiều cách theo đó các nhân viên Wal-Mart
không có khả năng tự túc. Đây thật rất mỉa mai, bởi vì Sam Walton được đón nhận
như biểu tượng Mĩ về tính tự túc. Thực sự gây lo lắng và bất lương rằng
Wal-Mart ủng hộ các ứng cử viên Cộng hoà theo cách họ làm: 80 phần trăm của các
khoản đóng góp của công ti họ cho cuộc vận động là cho những người Cộng hoà.
Nhưng những người Cộng hoà có xu hướng không ủng
hộ các loại chương trình hỗ trợ công mà Wal-Mart phụ thuộc vào. Phải chăng,
Wal-Mart phải vận động cho bảo hiểm sức khoẻ quốc gia. Họ chí ít phải thừa nhận
rằng bởi vì họ không có khả năng cung cấp những thứ này cho nhân viên của họ,
chúng ta phải có một nhà nước phúc lợi chung hơn.”
Khi bạn sắp xếp và cân nhắc nhiều bản sắc của
bạn- người tiêu dùng, người làm công, công dân, người đóng thuế, cổ đông - bạn
phải quyết định: Bạn thích cách tiếp cận Wal-Mart hay Costco? Đây sẽ là một vấn
đề chính trị quan trọng trong một thế giới phẳng: Bạn muốn các công ti trở nên
phẳng chỉ đến thế nào khi bạn tính hết các bản sắc khác nhau của bạn? Bởi vì
khi bạn bỏ người trung gian ra khỏi công việc kinh doanh của bạn, khi bạn làm
phẳng hoàn toàn chuỗi cung của mình, bạn cũng vứt bỏ luôn một yếu tố nhân đạo
nhất định khỏi đời sống.
Cùng câu hỏi áp dụng cho chính phủ. Bạn muốn
chính phủ phẳng đến đâu? Bao nhiêu ma sát bạn muốn chính phủ dỡ bỏ, qua phi
điều tiết, để cho các công ti cạnh tranh dễ hơn trên Hành tinh Phẳng?
Nghị sĩ Rahm Emanuel, một đảng viên Dân chủ
Illinois cựu cố vấn cấp cao cho Tổng thống Clinton, nói, “Khi tôi phục vụ ở Nhà
Trắng, chúng tôi đã hợp lí hoá quá trình chấp thuận thuốc của FDA để đáp lại
các mối quan tâm về bản tính phức tạp của nó. Chúng tôi đã đi các bước đó với
một mục tiêu trong đầu: đưa thuốc ra thương trường nhanh hơn. Kết quả, tuy vậy,
đã là mối quan hệ cánh hẩu giữa cơ quan thực phẩm và dược, FDA, và công nghiệp
dược, gây rủi ro cho sức khoẻ cộng đồng. Sự thất bại của thuốc Vioxx [thuốc
chống kích động bị phát hiện dẫn đến tăng rủi ro truỵ tim và đau tim] cho thấy
mức độ mà sự an toàn dược phẩm đã có một bước lùi đối với chấp nhận nhanh. Một
điều trần ở Thượng Viện mới đây về Vioxx đã nhắc đến các thiếu sót lớn được
tiết lộ về khả năng của FDA để loại bỏ các dược phẩm nguy hiểm khỏi thương
trường.”*
Với tư cách người tiêu dùng chúng ta muốn các
dược phẩm rẻ nhất mà chuỗi cung toàn cầu có thể chào, nhưng với tư cách công
dân chúng ta muốn và cần chính phủ giám sát và điều tiết chuỗi cung, cho dù nó
có nghĩa là duy trì hay đưa thêm ma sát.
Hãy sắp xếp lại điều đó.
AI SỞ HỮU GÌ?
Cái gì đó khác chắc chắn sẽ phải được sắp xếp
lại trong một thế giới phẳng: Ai sở hữu cái gì? Chúng ta xây dựng các rào cản
pháp lí thế nào để bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của nhà đổi mới để anh ta hay cô
ta có thể thu về các lợi ích tài chính và tái đầu tư lợi nhuận đó vào một đổi
mới mới? Và từ phía bên kia, chúng ta giữ các bức tường thế nào cho đủ thấp để
khuyến khích chia sẻ quyền sở hữu trí tuệ, điều ngày càng cần phải có để tiến
hành đổi mới sắc sảo nhất?
“Thế giới dứt khoát không phẳng khi đi đến xử lí
đồng đều về quyền sở hữu trí tuệ,” Craig Mundie, tổng giám đốc kĩ thuật của
Microsoft, nói. Thật tuyệt vời, ông lưu ý, để có một thế giới nơi một nhà đổi
mới duy nhất tự bản thân mình có thể dồn rất nhiều nguồn lực, lập một nhóm các
đối tác từ khắp thế giới phẳng, và làm một đột phá thực sự với sản phẩm hay
dịch vụ nào đó. Nhưng kĩ sư đổi mới sáng tạo tuyệt vời đó làm gì, Mundie hỏi,
“khi ai đó khác dùng cùng nền và các công cụ thế giới phẳng đó để sao chép và
phân phối sản phẩm tuyệt vời của anh ta?” Điều này xảy ra trong giới phần mềm,
âm nhạc, và dược phẩm hàng ngày. Và công nghệ bây giờ đang đạt tới một điểm nơi
“bạn phải cho rằng chẳng có thứ gì không thể được làm giả một cách nhanh chóng”
- từ Microsoft Word đến các cấu kiện máy bay, ông nói thêm. Thế giới càng trở
nên phẳng, chúng ta càng cần một hệ thống quản trị toàn cầu theo kịp với mọi
hình thức cộng tác hợp pháp và phi pháp.
Chúng ta cũng có thể thấy điều này trong trường
hợp luật patent khi nó tiến hoá ở bên trong Hoa Kì. Các công ti có thể làm một
trong ba thứ với một đổi mới. Họ có thể patent dụng cụ mà họ sáng chế ra và tự
mình bán nó; họ có thể patent nó và cấp license nó cho ai đó khác để sản xuất;
và họ có thể patent nó và cấp license-chéo với nhiều công ti khác sao cho tất
cả họ có quyền tự do hành động để tạo ra một sản phẩm- như một PC- được sinh ra
từ sự hoà trộn nhiều patent khác nhau. Luật patent Mĩ về mặt kĩ thuật là trung
lập về điều này. Nhưng cách mà luật dựa trên án lệ được xác lập đã tiến hoá,
các chuyên gia bảo tôi, nó dứt khoát thiên vị chống lại cấp license chéo và các
dàn xếp khác khuyến khích cộng tác hay quyền tự do hành động cho càng nhiều người
chơi càng tốt; nó tập trung hơn vào bảo vệ các quyền của các hãng riêng lẻ để
chế tác [theo] các patent riêng của họ. Trong một thế giới phẳng, các công ti
cần một hệ thống khuyến khích cả hai. Cơ cấu pháp lí của bạn càng cổ vũ cấp
license chéo và các tiêu chuẩn, bạn càng nhận được nhiều đổi mới cộng tác. PC
là sản phẩm của nhiều license chéo giữa công ti có patent về con trỏ và công ti
có patent về chuột và màn hình.
Con người phần mềm miễn phí trong tất cả chúng
ta không muốn có luật patent nào. Nhưng nhà đổi mới trong tất cả chúng ta muốn
một chế độ bảo vệ chống lại sự ăn cắp quyền sở hữu trí tuệ. Nhà đổi mới trong
chúng ta cũng muốn các luật patent khuyến khích cấp license chéo với các công
ti sẵn sàng trả tiền theo quy định. “Ai sở hữu gì?” chắc chắn nổi lên như một
trong những vấn đề chính trị và địa chính trị lôi thôi nhất trong một thế giới
phẳng- đặc biệt nếu ngày càng nhiều công ti Mĩ bắt đầu cảm thấy bị ngày càng
nhiều công ti Trung Quốc lừa gạt. Nếu bạn ở trong nghề bán từ ngữ, âm nhạc, hay
dược phẩm và bạn không lo bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của mình, thì bạn là
người vô tâm.
Và trong khi bạn đang sắp xếp lại điều đó, hãy
sắp xếp lại cả điều này nữa. Ngày 13-11-2004, Lance Cpl. Justin M. Ellsworth,
hai mươi tuổi, bị bom chết bên đường trong một cuộc tuần tra ở Iraq. Ngày
21-12-2004, hãng AP tường thuật rằng gia đình anh đòi Yahoo! cho họ mật khẩu
đối với tài khoản e-mail của đứa con đã chết của họ để họ có thể truy cập đến
tất cả e-mail của anh, kể cả các bức thư đến và từ những người khác. “Tôi muốn
có thể tưởng nhớ đến nó bằng lời của nó. Tôi biết nó đã nghĩ nó làm cái nó phải
làm. Tôi muốn có cái đó cho tương lai,” John Ellsworth, bố của Justin, nói với
AP. “Đó là thứ cuối cùng tôi có từ con tôi.” Chúng ta chuyển vào một thế giới
nơi ngày càng nhiều truyền thông là ở dạng các bit di chuyển trên không gian
điều khiển và được lưu trữ trên các máy chủ nằm trên khắp thế giới. Không chính
phủ nào kiểm soát vương quốc điều khiển này. Như thế câu hỏi là: Ai sở hữu các
bit của bạn khi bạn chết? AP tường thuật rằng Yahoo! đã từ chối mật khẩu của
con họ đối với gia đình Ellsworth, trích dẫn sự thực rằng chính sách của Yahoo!
buộc phải xoá tất cả các tài khoản không hoạt động trong chín mươi ngày và sự
thực rằng tất cả người dùng Yahoo! đều đồng ý khi đăng nhập rằng các quyền với
ID hay nội dung tài khoản của một hội viên chấp dứt khi chết. “Trong khi chúng
tôi đồng cảm với bất cứ gia đình đau buồn nào, các tài khoản Yahoo! và bất cứ
nội dung nào trong đó là không thể chuyển giao được” ngay cả sau khi chết,
Karen Mahon, một phát ngôn viên của Yahoo! nói với AP. Khi chúng ta thoát khỏi
ngày càng nhiều giấy tờ và truyền thông qua ngày càng nhiều dạng thức được số
hoá, tốt hơn bạn hãy sắp xếp trước khi bạn chết, kể cả ý nguyện của bạn, bạn
muốn để các bit của mình cho ai, nếu có. Tôi lưu trữ nhiều chương của cuốn sách
này trong tài khoản AOL của tôi, cảm thấy nó là an toàn nhất trong không gian
điều khiển. Nếu giả như có gì xảy ra với tôi trong khi viết, gia đình tôi và
nhà xuất bản chắc đã phải kiện AOL để cố lấy văn bản này. Ai đó, hãy sắp xếp
lại tất cả việc này.
CÁI CHẾT CỦA NHỮNG NGƯỜI
BÁN HÀNG
Mùa thu năm 2004, tôi đi Minneapolis để thăm mẹ
tôi và chạm trán với ba cái thế giới-là-phẳng liên tiếp. Thứ nhất, trước khi
tôi dời khỏi nhà ở Washington, tôi quay số 411- số trợ giúp chỉ dẫn- và thử
kiếm số điện thoại của một người bạn ở Mineapolis. Một máy tính trả lời và một
giọng nói máy tính hỏi tôi đọc tên của người mà tôi hỏi số điện thoại. Vì bất
luận lí do gì, tôi đã không thể khiến máy tính nghe tôi một cách chính xác, và
nó cứ nói lại với tôi bằng giọng máy tính rằng, “Có phải ông bảo là …?” Tôi
phải tuân theo để nói họ tên với một giọng che giấu sự bực tức của mình (khác
đi thì máy tính chẳng bao giờ hiểu được tôi). “Không, tôi đã không nói điều đó
… Tôi đã nói …” Cuối cùng, tôi được kết nối với một nhân viên, nhưng tôi đã
không thích thú sự chạm trán phi ma sát này với thông tin chỉ dẫn. Tôi khao
khát ma sát của một con người khác. Có thể rẻ hơn và hiệu quả hơn để có một máy
tính phân phát số điện thoại, nhưng với tôi nó chỉ gây thất vọng.
Khi tôi đến Mineapolis, tôi ăn tối với các bạn
của gia đình, một trong những người đó đã sống cả đời với tư cách một nhà bán
buôn ở miền Trung Tây, bán hàng hoá cho các nhà bán lẻ lớn nhất trong vùng. Ông
là một người bán hàng bẩm sinh. Khi tôi hỏi ông có gì mới không, ông thở dài và
bảo rằng việc kinh doanh đúng đã không còn như trước kia. Bây giờ mọi thứ được
bán với lãi gộp 1 phần trăm, ông giải thích. Không có vấn đề gì. Ông bán chủ
yếu các mặt hàng thông dụng cho nên, căn cứ vào khối lượng, ông có thể giải
quyết lãi gộp mỏng tanh này. Nhưng cái làm ông bực bội, ông kể, là sự thực rằng
ông không còn có tiếp xúc con người với vài khách hàng lớn nhất của ông nữa.
Ngay cả hàng hoá thông dụng và hàng giá hạ cũng có các yếu tố phân biệt nào đó
cần phải được bán và làm nổi bật. “Bây giờ mọi thứ đều bằng e-mail,” ông nói.
“Tôi làm ăn với một cậu bé ở [một trong những nhà bán lẻ lớn nhất quốc gia], và
nó bảo, ‘Cứ e-mail cho tôi chào hàng của anh.’ Tôi chẳng bao giờ gặp nó. Phân
nửa thời gian nó chẳng trả lời tôi. Tôi không chắc phải giải quyết với nó ra
sao …Ngày xưa, tôi thường ghé qua văn phòng, biếu những người mua vài cái vé
Vikings. Chúng tôi đã là bạn hữu… Tommy, ngày nay tất cả cái người ta lo là
giá.”
May thay, bạn tôi là một doanh nhân thành công
và có một loạt doanh nghiệp. Nhưng như tôi suy ngẫm muộn hơn về cái anh ta nói,
tôi bị kéo lùi về một cảnh trong tác phẩm Death of a Salesman [Cái Chết của một
Người Bán hàng] trong đó Willy Loman nói rằng, không giống đồng nghiệp Charley
của anh, anh muốn được “ưa thích.” Anh bảo các con mình rằng trong kinh doanh
và trong cuộc sống, tính nết, nhân cách, và các mối quan hệ con người là quan
trọng hơn sự khéo léo. Willy nói, “Người xuất hiện trong giới kinh doanh, người
tạo ra mối quan tâm cá nhân, là người vượt lên. Được quý mến và bạn chẳng bao
giờ thiếu.”
Không khi thế giới trở nên phẳng. Khó tạo một
mối quan hệ con người bằng e-mail và Internet tuôn chảy. Ngày hôm sau, tôi ăn
tối với bạn tôi Ken Greer, anh vận hành một công ti media mà tôi sẽ thảo luận
chi tiết muộn hơn. Ken có lời than vãn tương tự: Những ngày này rất nhiều hợp
đồng đến với các hãng quảng cáo chỉ bán số lượng, không phải bản năng sáng tạo.
Rồi Ken nói cái gì đó thực sự trúng đích với tôi: “Cứ như họ cắt sạch mỡ khỏi
việc kinh doanh” và biến mọi thứ thành một trò chơi số [lượng]. “Nhưng mỡ là
cái cho miếng thịt vị của nó,” Ken nói thêm. “Các miếng thịt nạc nhất không có
vị rất ngon. Bạn muốn nó có vân với chí ít một chút mỡ.”
Quá trình làm phẳng lóc một cách không thương
tiếc mỡ ra khỏi việc kinh doanh và cuộc sống, nhưng như Ken lưu ý, mỡ là cái
cho cuộc sống hương vị và texture [kết cấu]. Mỡ cũng giữ cho chúng ta ấm.
Phải, người tiêu dùng trong chúng ta muốn giá
Wal-Mart, với tất cả mỡ bị lóc đi. Nhưng người làm công trong chúng ta muốn một
chút mỡ trên xương, theo cách Costco làm, sao cho nó có thể đảm bảo chăm sóc
sức khoẻ cho hầu hết nhân viên của nó, hơn là chỉ ít hơn một nửa, như Wal-Mart
làm. Nhưng cổ đông trong chúng ta muốn lãi gộp của Wal-Mart, không phải của
Costco. Nhưng công dân trong chúng ta muốn phúc lợi của Costco, hơn là của
Wal-Mart, vì sự chênh lệch cuối cùng xã hội có thể phải trả. Người tiêu dùng
trong tôi muốn hoá đơn điện thoại thấp hơn, nhưng con người trong tôi cũng muốn
nói chuyện với một nhân viên khi tôi gọi 411. Phải, bạn đọc trong tôi thích
lướt Net và đọc các blogger, nhưng công dân trong tôi cũng muốn một vài trong
số các blogger đó có một biên tập viên, hay một người trung gian, để bảo họ hãy
kiểm tra một số sự thực mà họ viết một lần nữa trước khi họ bấm nút Send và nói
với toàn thế giới cái gì đó sai hay không ngay thẳng.
Căn cứ vào các tình cảm và áp lực mâu thuẫn nhau
này, có khả năng ở đây cho hoạt động chính trị Mĩ xốc lại hoàn toàn- với người
lao động và các lợi ích công ti tổ chức lại mình vào các phái khác nhau. Hãy
nghĩ về: Những người bảo thủ xã hội từ cánh hữu của Đảng Cộng hoà, những người
không thích toàn cầu hoá hay hội nhập sát hơn với thế giới bởi vì nó mang lại
quá nhiều người nước ngoài và tập quán văn hoá nước ngoài vào Mĩ, có thể đứng
cùng với các nghiệp đoàn từ cánh tả của Đảng Dân chủ, những người không thích
toàn cầu hoá vì cách nó tạo thuận tiện cho outsourcing và offshoring công ăn
việc làm. Họ có thể được gọi là Đảng Tường và chiến đấu cho nhiều ma sát và mỡ
hơn ở mọi nơi. Hãy đối mặt với nó: Các nhà bảo thủ văn hoá thuộc đảng Cộng hoà
có nhiều điểm chung hơn nhiều với các công nhân thép ở Youngstown, Ohio, các
nông dân ở nông thôn Trung Quốc, và các giáo sĩ hồi giáo ở trung tâm Saudi Arabia,
những người cũng thích nhiều tường hơn, so với các nhà ngân hàng đầu tư ở Wall
Street hay các công nhân dịch vụ gắn với nền kinh tế toàn cầu ở Palo Alto,
những người đã trở nên giàu có bởi sự làm phẳng thế giới.
Trong khi đó, cánh kinh doanh của Đảng Cộng hoà,
tin vào thương mại tự do, phi điều tiết, hội nhập hơn, và thuế thấp - tất cả
mọi thứ có thể làm phẳng thế giới thậm chí còn nhiều hơn- có thể đi đến đứng
cùng với những người tự do xã hội của Đảng Dân chủ, nhiều trong số họ là những
người lao động trong ngành dịch vụ toàn cầu ở Bờ Đông hay Bờ Tây. Tham gia với
họ cũng có thể là những người lao động ở Hollywood và ngành giải trí. Tất cả họ
là những người được lợi to lớn từ thế giới phẳng. Họ có thể được gọi là Đảng
Web, mà nền tảng chính của họ là thúc đẩy hơn sự hội nhập toàn cầu. Nhiều cư
dân ở Manhattan và Palo Alto có nhiều lợi ích chung với người dân Thượng Hải
hay Bangalore hơn là họ có với dân cư Youngstown hay Topeka. Tóm lại, trong một
thế giới phẳng, chúng ta chắc sẽ thấy nhiều nhà tự do xã hội, các công nhân cổ
trắng ngành dịch vụ toàn cầu, và loại Wall Street tụ hợp với nhau, và nhiều nhà
bảo thủ xã hội, công nhân cổ trắng ở nghành dịch vụ địa phương và các nghiệp
đoàn lao động tụ hợp với nhau.
Độc giả của Passion of the Christ [Nỗi khổ hình
của chúa Christ] sẽ ở trong cùng [chiến] hào với các Teamster và AFL-CIO [Phong
trào nghiệp đoàn Mĩ], trong khi những người tự do Hollywood và Wall Street và
cánh You’ve Got Mail [Bạn có Mail] sẽ ở trong cùng [chiến] hào với các công
nhân công nghệ cao của Silicon Valley và các nhà cung cấp dịch vụ toàn cầu ở
Manhattan và San Fransisco. Nó sẽ là Mel Gibson và Jimmy Hoffa Jr. đối lại với
Bill Gates và Meg Ryan.
Trong thế giới phẳng hoạt động chính trị ngày
càng gồm việc hỏi các giá trị nào, ma sát nào, và mỡ nào đáng được duy trì –
cái nào, dùng từ ngữ của Marx, phải được giữ vững chắc – vài những cái nào phải
để cho tan thành mây khói. Các nước, các công ti, và các cá nhân sẽ có khả năng
cho các câu trả lời thông minh đối với các câu hỏi này chỉ nếu họ hiểu bản chất
thực và kết cấu (texture) của sân chơi toàn cầu và nó khác sân chơi đã tồn tại
trong kỉ nguyên Chiến Tranh Lạnh và trước đó. Và các nước, các công ti, và các
cá nhân sẽ có khả năng đưa ra những lựa chọn chính trị đúng đắn chỉ nếu họ nhận
thức đầy đủ sân chơi được san phẳng và hiểu tất cả các công cụ mới sẵn có bây
giờ đối với họ để cộng tác và cạnh tranh trên đó. Tôi hi vọng cuốn sách này sẽ
tạo một khung khổ có sắc thái cho cuộc tranh luận chính trị vô cùng quan trọng
này và cho sự sắp xếp vĩ đại vừa mới quanh đây.
Cho mục đích đó, ba mục tiếp theo xem xét sự làm
phẳng thế giới và ba sự hội tụ sẽ ảnh hưởng ra sao đến những người Mĩ, các nước
đang phát triển, và các công ti.
Hãy chuẩn bị tinh thần: Bây giờ bạn sắp bước vào
thế giới phẳng.